પરીક્ષાઓ, મુંબઇ યુનિવર્સીટી અને વિદ્યાર્થીની સમસ્યાઓ

વહેલી સવારે ટ્રેનમાં જતી વખતે બાજુમાં ઉભેલા એક કોલેજ સ્ટુડન્ટ પર ધ્યાન ગયું.સોળ-સત્તર વર્ષની ઉંમરના આ યુવાનના હાથમાં નોટ્સ હતી જેમાં તેં પૂરેપૂરો ખૂંપેલો હતો! પરીક્ષાનું ટેન્શન તેના ચહેરા પર સ્પષ્ટ વર્તાતું હતું. મને પણ, જેમ મારા શાળા અને કોલેજના દિવસોમાં આદત હતી તેમ ઘણાં વિદ્યાર્થીઓને પરીક્ષાખંડમાં પ્રવેશવા માટેની ત્રીજો અને છેલ્લો વોર્નિંગ બેલ વાગે ત્યાં સુધી પુસ્તક કે નોટસમાંથી એ છેલ્લી ઘડી સુધી જેટલું વાંચી લેવાય કે રિવીઝન કરી લેવાય તે કરી લેવાની ટેવ હોય છે. આખું વર્ષ નિયમિત અભ્યાસ કરનારા વિદ્યાર્થીઓ પણ પરીક્ષાના દિવસોમાં તો મોડી રાત સુધી જાગી કે વહેલી સવારે ઉઠી અભ્યાસ કરતા હોય છે.અથાગ મહેનતને અંતે પરીક્ષાખંડના છેલ્લા બે-ત્રણ કલાક દરેક વિદ્યાર્થી માટે નિર્ણાયક બની રહેતા હોય છે.તેમાંયે જો દસમા-બારમાની બોર્ડ એક્ઝામ હોય તો તો પૂછવું જ શું? કેટલાયે વિદ્યાર્થીઓ આ મસમોટી ગણાતી એક્ઝામનું ટેન્શન જિરવી ન શક્તા આત્મહત્યા જેવું અંતિમ પગલું ભરતા હોય છે (જે બિલકુલ વ્યાજબી નથી) તો સામે પક્ષે યુનિવર્સીટી,બોર્ડ,સ્કૂલ અને કોલેજવાળા છે જેમના માટે આ બધું એક રૂટીન પ્રક્રિયા સમાન છે. આજના બ્લોગમાં આ સામા પક્ષના નિષ્ફિકરા અને બેદરકારી ભર્યા વલણ વિશે વાત કરવી છે.


આજકાલ મુંબઈ યુનિવર્સીટી અનેક છબરડાઓને કારણે ચર્ચામાં છે.લાખો વિદ્યાર્થીઓ જ્યારે તેમના જીવનની અતિ મહત્વની એસ.એસ.સી કે એચ.એસ.સી ની પરીક્ષા આપવાના હોય ત્યારે છેલ્લી ઘડી સુધી તેમના પરીક્ષા કેન્દ્રો ફાળવાયેલા હોતાં નથી કે ફાળવાયા હોય તો છેલ્લી ઘડીએ ક્યારેક અપૂરતી ચકાસણી અને વ્યવસ્થાને અભાવે છેલ્લી ઘડીએ કોઈક પરીક્ષા કેન્દ્ર રદ કરવામાં અને બદલી નાંખવામાં આવ્તું હોય છે.પરીક્ષા એક વિષયની હોય અને પ્રશ્ન પત્ર બીજાજ વિષયનું આપવામાં આવે.ક્યારેક નિયત સમયના કલાક - દોઢ કલાક પછી પણ પ્રશ્ન પત્રો પરીક્ષા કેન્દ્ર સુધી પહોંચતા નથી.ક્યારેક પરીક્ષા નવા અભ્યાસક્રમ મુજબ લેવાની હોય પણ પેપર જૂના અભ્યાસક્રમ મુજબ સેટ થયેલું હોય છે.ક્યારેક અડધા કરતાં પણ વધુ પ્રશ્નો (તો ક્યારેક વળી આખું પેપર) આઉટ ઓફ સિલેબસ સેટ થયેલું હોય છે.આ બધા તાજેતરમાં કે થોડાં વર્ષો અગાઉ મુંબઈ યુનિવર્સીટીની મુંબઈ વિભાગની પરીક્ષાઓ દરમ્યાન બનેલા સાચા કિસ્સા છે.

પરીક્ષા પૂરી થઈ ગયા બાદ પરિણામોમાં પણ છબરડાંઓની હારમાળા સર્જાતી હોય છે.પરિણામો વિલંબથી જાહેર થાય છે,ક્યારેક ગાય કોઈક કોલેજના વિદ્યાર્થીઓની ઉત્તરવહીઓ ખાઈ ગયાના સમાચાર વાંચ્યાનું પણ મને યાદ આવે છે! અહિં પણ ભ્રષ્ટાચાર ઘૂસ્યો હોવાના કિસ્સા ફક્ત સાંભળ્યા જ નહિં પોતે જોયેલાં,અનુભવેલા પણ છે.પૈસા ખાઈ પેપર ફોડી નાંખતા કે નાપાસ વિદ્યાર્થીઓને પાસ કરી દેનારા શિક્ષકો સમાજ માટે કલંક રૂપ છે.

હવે જો પરીક્ષાસંબંધી એડમિનિસ્ટ્રેટીવ કાર્યો માટે લાયક અને પૂરતો સ્ટાફ હોય તો હું નથી માનતો કે આ કંઈ ખૂબ મોટા કે અઘરા કાર્યો છે.એડવાન્સમાં સારી રીતે પ્લાનિંગ કર્યું હોય તો કમ્પ્યુટર્સ તથા અદ્યતન ટેક્નોલોજીના ઉપયોગ દ્વારા કેન્દ્રોની યાદી તૈયાર કરવાથી માંડી તેની જુદા જુદા વિદ્યાર્થીઓને તેમના રહેવાના સ્થળેથી નજીકના કેન્દ્રમાં ફાળવણી અને ઓબ્જેક્ટીવ પ્રકારના પ્રશ્નોના ઉત્તરોની મશીન કે ઓપ્ટીકલ કેરેક્ટર રેકગ્નિશન જેવી પદ્ધતિથી ઓટોમેટિક ચકાસણી તેમજ રીઝલ્ટ પણ ઓનલાઈન જાહેર કરવા સુધીનું બધું આજે શક્ય છે. જરૂર છે થોડા નાણા યોગ્ય જગાએ ઉપયોગમાં લેવાની. (અહિં નાણા ‘ફાળવવાની’ એવો શબ્દ પ્રયોજ્યો નથી કારણ મને ખાતરી છે ભારતમાં દરેક સુવિધાઓ,સારા કાર્યો માટે નાણાં ફાળવાય તો છે જ, પણ પછી એ ચવાઈ જાય છે અને તેનો યોગ્ય અને નિયત હેતુ માટે ઉપયોગ થતો નથી.)

વિદ્યાર્થીઓ આખું વર્ષ કમરતોડ મહેનત કરી જે પરીક્ષા આપતા હોય છે તેની ઉત્તરવહી તપાસવામાં પરીક્ષક કેટલી ગંભીરતા દાખવતા હોય છે? બધા સરખા નથી હોતા પણ મોટા ભાગના શિક્ષકો એક પેપરને પાંચ મિનિટથી વધુ સમય નથી આપતા અને તેમને મોટી ચિંતા હોય છે તેમનો ક્વોટા પૂરો કરવાની.અહિં પણ યુનિવર્સીટી કે સ્કૂલ કે કોલેજ ક્યારેક એક શિક્ષક પર વધુ પડતો બોજો નાખી દેતા હૂય છે અને પરિણામે તે શિક્ષક પોતે એ બધીજ ઉત્તરવહીઓ જાતે ચકાસે એમ નથી બનતું.અનેક વિદ્યાર્થીઓનું ભવિષ્ય કોઈ અન્ય વિદ્યાર્થી કે ગેરલાયક વ્યક્તિના હાથમાં ચાલ્યું જાય છે.મેં પોતે જ્યારે હું સ્કૂલમાં હતો ત્યારે અન્ય વર્ગના કેટલાક ઉત્તરપત્રો તપાસ્યા હોવાનું અહિં મને યાદ આવે છે.હું ભલે ભણવામાં ગમે તેટલો હોંશિયાર હોઈશ પણ મારે અનિચ્છાએ એ કાર્ય મારા એક શિક્ષકની શેહમાં આવી કરવું પડ્યું હતું. શું શિક્ષક કે પરીક્ષકનું આવું વલણ યોગ્ય છે?

બ્લોગને અંતે, જો કોઈ શિક્ષક વાંચી રહ્યું હોય તો તેને એટલી જ વિનંતી કે પ્લીઝ વિદ્યાર્થીઓની પરીક્ષાને અને તેમના ઉત્તરપત્રો ચકાસવાની પ્રક્રિયાને થોડી જવાબદારી પૂર્વક અને થોડી ગંભીરતાથી લેશો તો તમે તમારા શિક્ષક ધર્મને સાર્થક કર્યો ગણાશે.

ડોન્ટ ડ્રિન્ક એન્ડ ડ્રાઈવ...

એક ગરીબ આઈસ્ક્રીમવાળો આખો દિવસ અને મોડી રાત સુધી મજૂરી કરી રાતના સવા વાગે આઈસ્ક્રીમનો ડબ્બો પોતાની સાઈકલ પર ગોઠવી પોતાના ઘર તરફ જવા સાઈકલ હંકારે છે.રોજ રાતે તે અઢી વાગ્યાની આસપાસ ઘેર પહોંચે છે.તેની પાસે મિત્ર પાસેથી ઉધાર લીધેલા ૫૦૦૦ રૂપિયા છે જેનું તેણે પોતાના આઠ અને બાર વર્ષના પુત્રો અને પત્નીને પાંચ વર્ષ બાદ આગ્રા નજીક આવેલા પોતાના વતન લઈ જવા દેવુ કર્યું છે.અચાનક ક્યાંકથી એક મોટી સફેદ ગાડી તેની સાયકલને ધક્કો મારી તેને ભોંય પર પટકી દે છે.તે ગરીબ યુવાન તમ્મર આવી જવાને લીધે સાન ગુમાવી બેસે છે અને ભાન ભૂલી જાય છે. દૂર પેલી સફેદ ગાડી ડિવાઈડર સાથે ભટકાઈ પાછી વળી ઘટના સ્થળેથી ભાગી છટકે છે અને પેલા ગરીબ યુવાનની આઈસ્ક્રીમ તો ઢોળાઈ જ ગઈ છે પણ તેના ૫૦૦૦ રૂપિયા પણ, કોઈ પ્રાણીથીયે બદ્તર માણસ આવી ગંભીર પરિસ્થિતીનો લાભ લઈ ચોરી જાય છે. ગાડી વાળાએ માત્ર ગરીબ યુવાનનો રોજીરોટીનો સામાન અને સાયકલ જ નથી કચડી નાંખ્યા પણ તેના પરિવારનું વતન જવાનું સ્વપ્ન પણ રોળી નાંખ્યું છે.


મુંબઈમાં જ ગયા અઠવાડિયે બનેલી આ સાચી ઘટનાનો સાક્ષી સદનસીબે એક પત્રકાર બને છે અને તે પેલી સફેદ ગાડીનો પીછો પકડી તેમાં બેઠેલા એકતાળીસ વર્ષીય સરદારને પોલીસને પકડાવવામાં સફળ રહે છે.તેણે એટલી હદે દારૂ ઢીંચ્યો છે કે તે પોલિસના તે ક્યાંથી આવી રહ્યો હતો એ સામાન્ય પ્રશ્નનો પણ જવાબ આપી શક્તો નથી. નિર્લજ્જતા પૂર્વક તે પોલીસ સાથે હાથાપાઈ કરે છે અને તેમને ધમકી આપે છે કે પોતે પંજાબના એક ભૂતપૂર્વ ઇન્સ્પેક્ટર જનરલ નો (કુ)પુત્ર છે.આથી તેઓ તેની ધરપકડ કરી શકે નહિં. સાઈકલ વાળો હાથે પ્લાસ્ટર બંધાવી પોલીસ ચોકી આવે તો છે પણ એટલી હદે ડરી ગયો છે કે કોઈ ફરિયાદ નોંધાવવા તૈયાર થતો નથી.પણ પોલીસ પર હાથ ઉપાડવાના ગુના સહિત પેલા સરદાર પર અન્ય કેટલાક ગુના દાખલ કરાયા છે અને તેની પર કામ ચાલુ છે.

દારૂ પીને ગાડી ચલાવી અકસ્માત કરવાના આવા અન્ય ત્રણ કિસ્સા મુંબઈની સડકો પર પાછલા માત્ર ત્રણ સપ્તાહના ટૂંકા ગાળામાં નોંધાયા છે. છ મિત્રો દારૂ પીને અડધી રાતે ઘેર પાછા ફરતા હતા. ગાડી ચલાવતા યુવકના કાબૂ ગુમાવી બેસવાને કારણે ઝાડ સાથે ભટકાવાને લીધે ઘટના સ્થળે જ ગાડીમાં બેઠેલી એક યુવતિ મ્રુત્યુ પામી અને અન્ય બે યુવતિઓ ગંભીર રીતે ઘાયલ છે.

ડ્રિન્ક ડ્રાઈવિંગના આ કિસ્સા કોઈ નવી વાત નથી.વર્ષ ૨૦૦૨માં સલમાન ખાને દારૂ પીધેલી હાલતમાં ગાડી એક બેકરી પર ચડાવી દીધેલી અને એક જણનું મ્રુત્યુ નિપજાવ્યું હતું અને અન્ય ચારને ઘાયલ કરેલા.આ કેસ હજી ચાલે છે. બીજા એક ભયાનક કેસમાં વર્ષ ૨૦૦૬ની સાલમાં એલિસ્ટર પરેરા નામના યુવાને દારૂ પી બેફામ ગાડી ચલાવતા સાત જણને મારી નાંખ્યા હતા અને આઠ જણને ઘાયલ કર્યા હતા.તેને માત્ર ત્રણ વર્ષની સજા થઈ. ૨૦૧૦માં નૂરી હવેલીવાલા નામની યુવતિએ પુષ્કળ દારૂ ઢીંચી એક સાઈકલ સવાર અને એક પોલીસને મારી નાંખ્યા અને અન્ય બે પોલીસને ઘાયલ કર્યાં હતા.તેના કેસનો પણ હજી નિકાલ આવ્યો નથી.

હવે આ બધી તો ઘટનાઓ વિષેની વાત થઈ પણ મને વિચાર આવે છે કે માણસ શા માટે દારૂ પીને ડ્રાઈવ કરતો હશે?આ દ્વારા તે પોતાની જાતને જ નહિં પણ અન્યોના મહામૂલા જીવનને પણ જોખમમાં મૂકે છે.પોતાને કે પોતાને માટે નહિં તો કંઈ નહિં પણ તેણે અન્યોને માટે થઈને આ ભયાનક પ્રવૃત્તિ બંધ કરી દેવી જોઇએ. બીજા નિર્દોષ લોકોની હત્યા કરી તેમના પર આશ્રિત તેમના પરિવારજનો પર આફત ઢોળવાનો તેમને કોઈ હક નથી.એક આવા અકસ્માતથી કેટ્કેટલી જિંદગીઓ બરબાદ થઈ જાય છે તે અકલ્પનીય છે.

દારૂપીને કોઈ માણસ અકસ્માત કરે તે માટે પોલીસને જવાબદાર ઠેરવી શકાય નહિં.હા એટલું ચોક્કસ થઈ શકે કે જ્યાં જ્યાં પબ કે બાર આવેલાં હોય ત્યાં ત્યાં નાકાબંધી અને ડ્રાઈવરની ફરજિયાત આલ્કોહોલ લીધું છે કે નહિં તે માટેનું પરિક્ષણ ફરજિયાત બનાવી શકાય.આવી દુર્ઘટના બને અને કોઈની પણ જાન જાય ત્યારે સામાન્ય સંજોગોમાં લગાડાતી ઇન્ડિયન પીનલ કોડની જામીન મળી શકે તેવી કલમ ૩૦૪(અ) - બેદરકાર ડ્રાઈવિંગની જગાએ કલમ ૩૦૪ લગાડાવી જોઇએ જેનો અર્થ થાય છે - કલ્પેબલ હોમિસાઈડ કે સદોષ હત્યા કે વધ અને જે બિનજામીન પાત્ર છે જેના હેઠળ દસ વર્ષ સુધીની જેલ થઈ શકે છે. આવી દુર્ઘટનાઓ અટકાવવા ઝુંબેશ વધુ સઘન બનાવવી જોઇએ.એ માટે ટી.વી રેડિયો અને પ્રિન્ટ મિડીયામાં દારૂ પીને ડ્રાઈવિંગ સામે જોરદાર વિરોધ નોંધાવતી અને લોકોને આમ ન કરતા સમજાવતી અસરકારક જાહેરખબરો વારંવાર પ્રદર્શિત કરાવી જોઇએ. આવા ગુનામાં સપડાયેલ વ્યક્તિ સામેના કેસ ફાસ્ટ ટ્રેક કોર્ટમાં ચલાવી ગુનેગારને સખત સજા જલ્દી જ મળે અને તે સમાચારનો બહોળો પ્રચાર કરાવો જોઇએ જેથી અન્યો એમ કરતા ચેતે. દારૂ પીને ગાડી ચલાવનાર વ્યક્તિ સાથે ગાડી કે બાઈક પર બેઠેલ અન્ય વ્યક્તિઓને પણ સજા થવી જોઇએ કારણ તેઓ દારૂ પીધેલી વ્યક્તિને ડ્રાઈવ કરવા દઈ તેના ગુનામાં પોતે પણ અપ્રત્યક્ષ રીતે જવાબદાર હોય છે. તમારા ઘરની કોઈ વ્યક્તિ દારૂ પીને ડ્રાઈવ કરવા તૈયાર થાય તો તમે તેનો સખત વિરોધ કરો.તેની સાથે મુસાફરી કરવાની ચોખ્ખી ના પાડી દો.આમ કરી તમે કદાચ કોઈ મોટા અકસ્માતને ખાળી શકશો અને એમ કરી કદાચ કોઈ નિર્દોષનો જીવ બચાવી શકશો.

દારૂનું સેવન તો તમારા સ્વાસ્થ્ય માટે હાનિકારક છે જ પણ દારૂ પીને ડ્રાઈવ કરવું એથીયે વધુ ખરાબ અને ખતરનાક છે.મહેરબાની કરી તમારા પોતાના માટે નહિં તો કંઈ નહિં પણ તમારા પરિવારજનો અને અન્ય નિર્દોષ લોકોની અજાણતાં હત્યા કરવાથી બચી જવા માટે દારૂ પીને ડ્રાઈવ કરવાનું મહાપાપ કદીયે ન કરશો.

ગેસ્ટ બ્લોગ : કેટલાંક પ્રશ્નો

- લતા બક્ષી, મુંબઈ

"સંજય ને બેસ્ટ સ્ટુડન્ટ નો અવોર્ડ મળ્યો." "નેહાનો પરિવાર સિંગપોર ફરી આવ્યો." "મધુરીબહેન હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવા પડ્યા.” "ધવલને વિદેશની કોલેજમાં પ્રવેશ મળ્યો." "અમિત અમેરિકાથી ચાર અઠવાડિયા માટે આવ્યો હ્તો"

આવી બધી માહિતીની આપ-લે થાય છે ત્યારે તેની સાથે સવાલ જોડાયો હોય છે - તમને કોણે કહ્યું ?

વિકાસભાઈ સાથે હું ઓલ ઇન્ડિયા રેડિયો પર સમાચાર વાંચું છું ત્યાં કોઈ પણ ખબર પી.ટી.આઈ., યુ.એન.આઇ જેવી કઈ એજંસીના સ્રોતમાંથી આવ્યા એ સ્પષ્ટ જણાવવાનું રહે છે. પણ સામાજિક સ્તરે પરિસ્થિતિ જુદી હોય છે.

ઘણીવાર માહિતિ આપનાર તેનુ નામ ન જણાવવા વિનંતિ કરે છે. આપણે પરિસ્થિતિ મુજબ સંબંધિત પરિવાર સાથે વાત કરીએ કે વધુ વિગત જાણવા ફોન કરીએ કે તે પરિવારની મુલાકાત લઇએ તો તેમને એમ લાગી શકે કે આપણને વિગત જાણવાની આતુરતા છે. પણ સ્વભાવિક રીતે તેમને પણ સવાલ થાય - તમને કોણે કહ્યું ?

આપણે શું કરવું? આ મુંઝવણ દૂર કરવાના ઉપાય શોધું છું!

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

હાલમાં જ અમારી ન્યાતના વાર્ષિક ઉત્સવમાં ભાગ લેવાનો મોકો મળ્યો. મા સરસ્વતીની કૃપા હોય તે પતિત પાવની અમારી નાત. મુખ્ય મહેમાનો પરિપત્રમાં જણાવેલ સમય મુજબ યોગ્ય સમયે હાજર અને તથા મારા જેવા ૪૦-૫૦ મહેમાનો પણ હાજર. છતાં કાર્યક્રમ ૪૫ મિનિટ મોડો શરૂ થયો. બહુ સહાજિક્તાથી બધુ પાર પડ્યું. આયોજકો ની વાસ્તવિક તક્લીફ હશે. પણ આવે વખતે જે સમયને મહત્વ આપે છે અને સમયના પાબંદ છે તેમને શા માટે સજા? આપણે સમયની મહત્તા કેળવવી રહી.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

ગયા વર્ષે રસાયણ શાસ્ત્ર વિભાગમાં નોબલ પારિતોષિક ભારતીય મૂળના વૈજ્ઞાનિક અને એક વિદેશિ મહિલા વૈજ્ઞાનિક્ને સંયુક્ત રીતે મળ્યું. પરદેશ સ્થિત ભારતીય વૈજ્ઞાનિક ખૂબ જ સાદા. અત્યાર સુધી તેમના ભારતમાં પ્રવચન કાર્યક્ર્મની તે ક્ષેત્ર સિવાય જૂજ નોંધ લેવાતી હતી. આ પારિતોષિક બાદ દેશ સફાળો જાગી ઉઠ્યો. આપણુ ગૌરવ – દેશાભિમાન - છાતી ગજ ગજ ફૂલે - વગેરે પ્રતિભાવ મળ્યા. એક નોંધનીય વાત છે કે જ્યારે ભારતવાસી પરદેશ જઇને સફળતાના શિખર તેની નિપુણતા વડે સર કરે છે ત્યારે જ આપણે તેનુ ગૌરવ અનુભવીએ છીએ. દાખલા તરીકે, પ્રા.હરગોવિંદ ખુરાના, સદગત કલ્પના ચાવલા, સુનીતા પંડ્યા.

આપણાં દેશની પ્રતિભા આપણાં દેશમાં જ આગવી કાર્યશૈલી આપી શકે એ માટે , નવ યુવા-યુવતીઓને માટે એવું વાતાવરણ ન રચી શકીએ જેથી આપણું ગૌરવ સદાય અકબંધ રહે?

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

હાલમાં આંતરરાષ્ટ્રીય મહીલા દિનની ઉજવણી થઇ. ચર્ચા સત્ર યોજાયા. વિવિધ ક્ષેત્રમાં નામી સફળ મહિલાઓએ તેમની જીવન ગાથા રજૂ કરી. નારી અને નરની સમાનતાની આજે મોટી મોટી વાતો થાય છે તો સાથે જ નારીને 'weaker sex' પણ ગણવામા આવે છે. નર-નારી સમાન જ હોય તો પછી નારી ‘weaker than whom?'

આંતરરાષ્ટ્રીય મહિલા દિનની શરૂઆત ઘરથી કરીએ. દરેક મા તેના પુત્ર ને નારીની બુધ્ધિમત્તા ને, તેના જ્ઞાનને, તેના તેજને સ્વીકારવાની અને કદર કરવાની તાલીમ આપે. આજે પણ બહુ ઓછા વીરલાઓ છે જે નારી ને વ્યક્તિ તરીકે સમજે છે. તેની પ્રગતિમાં સહયોગ આપે છે. તેની સફળતામાં આનંદ અનુભવે છે.

જે પુરુષ નારીને કહે "તું કોઇ પણ ચિંતા વગર આગળ વધ હું તારી સાથે છું" તેને હું સલામ કરું છું.


- લતા બક્ષી, મુંબઈ

જેસલમેરની સહેલગાહ અને ઊંટ પર રણયાત્રા (ભાગ- ૪)

સાંજ પડવામાં હતી. અમારે સૂર્યાસ્ત પહેલા નિયત જગાએ, સેન્ડ-ડ્યૂન્સ પર પહોંચવાનું હતું. જયના કહેવા મુજબ રેતીના ઢગ પર બેઠાં બેઠાં અહિં ના સૂર્યાસ્તનું અપ્રતિમ સુંદર દ્રષ્ય અચૂક માણવા જેવું હતું. બધા ઊંટ કતાર બદ્ધ એક અકથ્ય સુસંવાદિતા સાધી રણની ભૂમિ પર તેમની મસ્ત ગતિમાં આગળ વધી રહ્યાં હતાં. મારું ઊંટ વચ્ચે હતું. નમ્યા મારી સાથે મારા જ ઊંટ પર બેઠી હતી અને થોડી જ ક્ષણો પૂર્વે, એક ઊંઘ ખેંચી કાઢી જાગી હતી. અમારા ઊંટો સિવાય દૂર દૂર સુધી ભવ્ય રણની રેતી, અપાર શાંતિ અને છૂટાછવાયા થોડાઘણાં ઝાંખરા સિવાય અન્ય કોઈ ચીજવસ્તુ કે મનુષ્યનું જાણે અસ્તિત્વ જ નહોતું. સૂર્ય દિવસભરની તેની યાત્રા પૂર્ણ કરવાને આરે ઉભો હતો. ગરમી આકરી નહોતી. આ સમયે મારું મન એક અજબની પરમ શાંતિ અનુભવી રહ્યું. જગતની ગતિ જાણે મંદ પડી ગઈ. મનને સાચો આનંદ અને પરમ સંતોષ આપનારી એ ક્ષણોમાં આસપાસનું સમગ્ર દ્રષ્ય મને અનોખુ અને ઇશ્વરીય અનુભૂતિ કરાવનારું લાગવા માંડ્યું. કેટલો બધો દૂર હતો હું શહેરી જીવનની ધાંધલધમાલથી! વ્યસ્તતા ભર્યા ઓફિસી રૂટીનથી, ટેલિફોન-મોબાઈલની ઘંટડીઓના રણકારથી, અમી અને નમ્યા સિવાયના મારા અન્ય પરિવારજનોથી, મિત્રોથી, કલીગ્સથી જોજનો દૂર...તેમને મિસ કર્યાની લાગણી થઈ રહી હતી તો બીજી બાજુ મનને પરમ સુખ અને શાતા આપનારી અદભૂત, અવર્ણનીય સંવેદનાનો પણ હું સાથે જ અનુભવ કરી રહ્યો. ત્યાં મારા ઊંટે કોઈક અવાજ કાઢ્યો અને નમ્યાએ તેની નકલ કરવા માંડી અને મારી વિચારધારા અને ભાવસમાધિ તૂટી!

ક્લેર પોતાનું ઊંટ પોતે હાંકી રહી હતી. ટોની અને જયે થોડી વાર માટે ઊંટ પરથી નીચે ઉતરી પગે ચાલવાનું પસંદ કર્યું હતું. અમને ઊંટ પર બેઠાં બેઠાં લગભગ પાંચ-છ કલાક થઈ ગયાં હતાં. મેં અને રાજીવે ગીતો ગાવા શરૂ કર્યાં. અમી હવે થાકી હતી. અમારા સૌની કમર,પીઠ અને પગ એકજ સ્થિતીમાં લાંબા સમય સુધી હોવાથી સ્ટીફ થઈ ગયાં હતાં અને દુખતાં હતાં. દૂર એક દેરી જેવું કંઈક દેખાયું. કદાચ કોઈકની કબર હશે એવું ઊંટચાલકે કહ્યું. થોડે દૂર ઘણાં બધાં ઘેટાં ચરી રહ્યાં હતાં. નજીકમાં જ ક્યાંક કોઈ ભરવાડનો પરિવાર વસતો હોવો જોઇએ. થોડે દૂર ફરી થોડાં હરણ અને અન્ય કેટલાક પક્ષીઓ નજરે ચડ્યાં.

લગભગ સાડાપાંચ-છની આસપાસ અમે સેન્ડ-ડ્યૂન્સ પર પહોંચી ગયાં. અહિં ઊંટ પરથી ઉતર્યા બાદ એક હાશકારો અને નિરાંત અનુભવ્યા. ઊંટ પર બેઠા બેઠા થાકી જવાયું હતું. ભૂગોળમાં શાળાજીવન દરમ્યાન, રાજાની મોજડી જેવા આકારના રણના વારખાણના ચિત્ર જોયા હતાં તે અહિં અમારી આંખ સમક્ષ પથરાયેલા હતાં.દૂર દૂર સુધી માત્ર અને માત્ર રેતી. સુંવાળી હાથની મૂઠ્ઠીમાંથી સરી જાય એવી રેતી. નમ્યાને પણ અહિં ખૂબ ગોઠી ગયું. જય અને કપિલે તો તેનું નામ જ 'લિટલ એક્સ્પ્લોરર' પાડી દીધું!

ઊંટચાલકોએ એક સ્થળે રસોડું ઉભુ કરવાની શરૂઆત કરી દીધી. અમારા સામાનનું ગાડું આવી પહોંચેલું. સાથે અન્ય એક મેક્સિકન મહિલા 'એન્જી' ક્લેરની જેમજ અહિં ઊંટ પર બેસી એકલી આવી પહોંચી હતી. ઊંટને તેમના બે પગો વચ્ચે દોરડું બાંધી છૂટ્ટાં મૂકી દેવાયા. તેમને ગુણી ભરી ભૂસા જેવો ખોરાક આપવામાં આવ્યો. જય અને કપિલ અમારા રાત્રિવાસ માટે તંબુ ઉભા કરવામાં લાગી ગયાં. ચા પીને અમે રેતીના એક ટેકરાની પેલે પાર સૂર્યાસ્ત જોવા પહોંચી ગયાં. ડુંગર પર, ખીણમાં, દરિયામાં, શહેરમાં અને ગામમાં પણ સૂર્યાસ્ત જોયેલાં પણ આજે પહેલી વાર રણમાં સૂર્યાસ્ત જોવાની મજા માણી. મેં મોબાઈલ પર એ.આર.રહેમાનના સંગીતવાળી ૧૯૪૭ અર્થ ફિલ્મની પિયાનો થીમ વગાડી. એ સાંભળતા સાંભળતા અમે સૂર્યાસ્તની,આકાશમાં ફેલાયેલા અદભૂત રંગોની અને આસપાસની રણની મહેક રેતીમય થઈ માણી. ચેરિયન, રાજીવ, ટોની , ક્લેર અને એન્જીને પણ આ સુમધુર સંગીત સાંભળતા સૂરજ દાદાને વિદાય આપવાનું ખૂબ અનોખું લાગ્યું - ગમ્યું.

પાછા ફર્યા બાદ થોડી વાર હું, અમી, નમ્યા અને ક્લેર તથા એન્જી રસોડા પાસે બેઠાં. ઊંટચાલકો ભરપૂર મસ્તીના મૂડમાં હતાં. રોટલા કેમ ટીપવા તે ક્લેરને શિખવાડતા શિખવાડતા તેઓ તેની મજાક પણ ઉડાડી રહ્યાં હતાં. નમ્યા પણ નાનકડા હાથો વડે રોટલા ટીપવાનો ડોળ કરવા લાગી. અમે અલકમલકની વાતો કરી.

અંધારું થતા કેમ્પફાયર પેટાવી તેની આસપાસ મહેફિલ જામી. કોઈકે ફિલ્મી ગીતો ગાયા તો કોઈકે ક્લેરનું મનપસંદ ગીત ‘કોલાવેરી ડી...' ગાયું. ક્લેર અને એન્જીએ પોતપોતાની ભાષામાં કેટલાક મસ્તી ભર્યાં ગીતો ગાયાં. ઊંટચાલકોમાંના એકબે જણે રાજસ્થાની લોકગીતો ગાયાં તો મેં પણ બે ચાર ગરબા ગાઈ ક્લેર સહિત અન્યોને ગુજરાતી ગરબે નચાવ્યાં! રેતી બરફ જેવી ઠંડી થઈ ગઈ હતી. જમ્યા બાદ, મોડી રાતે સૌ પોતપોતાના તંબુમાં સૂઈ ગયાં.

સવારે વહેલા ઉઠી સૂર્યોદય જોયો. રેતીમાં જ દૂર જઈ કુદરતના સાન્નિધ્યમાં નિત્ય ક્રિયા પતાવી! ફ્રેશ થઈ બ્રેકફાસ્ટ પતાવ્યો. નમ્યા દડા અને ફ્લાયિંગ ડીશથી જય અને કપિલ સાથે ખૂબ રમી. મેં થોડી વાંચનની મજા માણી. અહિં રણમાં જે ઝાંખરા જેવી વનસ્પતિ હતી તેના ઝીણાં ઝીણા બી, ભયંકર ‘ચિપ્કુ’ કાંટા ધરાવતા હતાં તે અમારામાંના ઘણાંને ગઈ સાંજથી પરેશાન કરી રહ્યાં હતાં. નાનકડી નમ્યા પણ વારે ઘડીએ આ કાંટા પોતાના વસ્ત્રોમાંથી દૂર કરવા મંડી પડતી! પણ આ નાનકડી સજા રણયાત્રાની મજા સામે કંઈ નહોતી!

થોડી વાર બાદ અમારી રણયાત્રાનો ત્રીજો અંતિમ દોર શરૂ થયો. બે-ત્રણ કલાકની ઊંટસવારી કરી. અહિં સવારે ઊંટ યાત્રા કરતી વેળાએ પણ ગઈ સાંજ જેવો આહલાદક આનંદ-સંતોષની પરિતૃપ્તિ સમો સમાધિ અનુભવ થયો. 'તારકમહેતા...' ટી.વી. શ્રેણીમાં જેઠાલાલ જેમ ઊંટ પર બેસી પાકિસ્તાન પહોંચી જાય છે તેમ અમારા પણ પાકિસ્તાન પહોંચી જવાના ચાન્સીસ હતાં! કારણ અહિંથીએ પાકિસ્તાનની બોર્ડર માત્ર ૬૦ કિલોમીટર જેટલી જ છેટી હતી! પણ અમારાઅ ઊંટ ચાલકો મસ્તીભર્યા મૂડમાં હોવાં છતાં સજાગ હતાં.આથી અમે પાકિસ્તાનની જગાએ ફરી પાછાં બરના ગામ આવી પહોંચ્યાં.અહિં એક ઊંટચાલકના ઘરે તેના કુટુંબીજનોનો પ્રેમ-આગ્રહ-ચા માણી ફરી આગળ વધ્યાં. થોડે દૂર અન્ય એક સેન્ડ-ડ્યૂન પર ફરી અમે ધામો નાંખ્યો અને બપોરનું જમવાનું અહિં પતાવ્યું. નમ્યાને ક્લેર અને એન્જીની કે તેઓને નમ્યાની ભાષા આવડતી ન હોવા છતાં તેઓ દોઢ-બે કલાક, સાથે ખૂબ રમ્યાં અને તેમણે પેટ ભરીને (કોણ જાણે શી!) વાતો કરી! અહિંથી ક્લેર અને એન્જીએ વિદાય લીધી. અમે હજી એક રાત અહિં આ સેન્ડ-ડ્યૂન પર રોકાણ કરવાનાં હતાં.થોડો આરામ કરી સાંજે જેસલમેરથી અહિં આવી પહોંચેલી ટોનીની ગાડીમાં અમે પક્ષી દર્શન માટે ઉપડ્યા. અતિ દુર્લભ એવું 'ગ્રેટ ઇન્ડિયન બસ્ટર્ડ' નામનું બગલા જેવું પક્ષી જોવાની ટોનીની અદમ્ય ઇચ્છા હતી. આ પક્ષીને રાજસ્થાનની સ્થાનિક ભાષામાં ‘ઘોરાડ’ કહેવાય છે. બે-એક કલાક રખડપટ્ટી બાદ રસ્તામાં એક સ્થાનિક ભરવાડે, અમે તેને જણાવ્યું પણ ન હોવા છતાં અમે જેની શોધમાં આવ્યા હતાં, એ પામી જઈ અમને ‘ઘોરાડ’ સુધી પહોંચવાનો રસ્તો બતાવ્યો. ટોનીએ તેને જ ગાડીમાં બેસાડી દીધો અને તે અમને ખરેખર આ દુર્લભ પક્ષી સુધી લઈ જવામાં સફળ રહ્યો. પણ આ પક્ષીઓ અતિ શરમાળ હોય છે તેથી અમારી જીપનો અવાજ સાંભળી તેમનું આઠ-દસનું આખું ટોળું ઉડી ગયું. અમે તેમને દૂરથી જોઈને પણ એક પરમ સંતોષ અને આનંદની મિશ્ર લાગણીનો અનુભવ કર્યો.

રાતે રાજસ્થાની લોકકલાકારો એ ગાયન- નૃત્યથી ખાસ કાર્યક્રમ દ્વારા અમારું મનોરંજન કર્યું અને બીજી એક રાત રણમાં રેતી પર બિછાવેલાં તંબુમાં માણી અને અમારી રણયાત્રા અહિં સંપન્ન થઈ.

વહેલી સવારે અહિંથી જેસલમેર પહોંચ્યા. નાહી ધોઈ શિવરાત્રીનો દિવસ હોવાથી શિવ મંદિરમાં દર્શન કર્યાં.પેલા પ્રમાણિક દુકાનદાર પાસેથી તેની બે દિવસ પહેલાની ના છતાં આજે મેં મારા, નમ્યા તથા અમી માટે અહિંની યાદગિરિ રૂપે એક-એક વસ્ત્ર ખરીદ્યા. ત્યાંથી જોધપુર અને પછી સીધી ટ્રેન દ્વારા મુંબઈ આવી પહોંચ્યા.

..અને ફરી શહેરી દોડધામનું રૂટીન અહિં પહોંચ્યા, એ જ ક્ષણથી શરૂ થઈ ગયું! પણ જેસલમેરની સુવર્ણનગરીની અને અવિસ્મરણીય એવી ઊંટ પરની રણયાત્રાની મીઠી યાદો અમારા મનમાં સદાને માટે અંકિત થઈ ગઈ.

(આ યાત્રાની કેટલીક સુંદર રંગીન તસ્વીરો તમે 'બ્લોગ ને ઝરૂખેથી. વેબ્સાઈટ પર અથવા મારા ફેસબૂક પેજ પર ફોટો આલ્બમ્સમાં જોઈ શકશો.

http://www.facebook.com/media/set/?set=a.3173246864540.140419.1666613300&type=3&l=ed68132b8d)

(સંપૂર્ણ)